اهمیت مطالعات کاربری زمین در طراحی شهری

مطالعات کاربری زمین به دلایل زیر نقش حساسی در فرایند طراحی شهری دارد.
1. نقطه مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری: از یک دید نسبتاً سنتی پیشنهاد کاربری زمین و خصوصیات مربوط به آن، نقطه پایانی و حاصل کار برنامه ریزی شهری تلقی می‌شود: نقشه پیشنهادی کاربری زمین، جداول، ضوابط و معیارهای مربوطه گرچه حاوی مفاهیم سه بُعدی نیز می‌باشند، لیکن معمولاً به صورت دوبُعدی ارائه شده و ترجمه و تفسیر جنبه‌های سه بُعدی آن به طراح شهر واگذار می‌شود. بر همین اساس شروع کار طراح شهری نقشه و اطلاعات کاربری زمین است که اساس و پایه طرح پیشنهادی طراح شهری را تشکیل می‌دهد.
2. نتیجه مطالعات جمعیت، اقتصاد، طبیعت و ... در کاربریهای زمین انعکاس پیدا کرده و به این طریق تجلی کالبدی - فضایی می‌یابد. بنابراین اهداف و خواستهای متعدد و متنوعی زمینه و پشتوانه پیشنهادات کاربری زمین را تشکیل می‌دهد.
3. رابطه تنگاتنگ کاربری زمین و حمل و نقل: فلسفه وجودی شبکه‌های دسترسی برقراری ارتباط بین کاربریهای مختلف می‌باشد که به فواصل متفاوت در فضا توزیع شده‌اند. تصمیم‌گیری در مورد کم و کیفیت شبکه‌های دسترسی در یک شهر نیازمند آگاهی از الگوی توزیع کاربریها و خصوصیات دیگر آن در آن شهر است. به عبارت دیگر عامل اصلی تعیین کننده وضعیت شبکه‌های دسترسی از نظر نوع، اندازه، مکان و غیره، وضعیت کاربریها می‌باشد.
4. مقایسه دو نقشه از دو زمان: با استفاده از نقشه کاربریهای زمین می‌توان به خصوصیات عمده‌ی محل پی برد. تهیه دو نقشه کاربری زمین از یک محل برای دو زمان متفاوت تغییر و تحولات حاصله در محل را نه تنها از نظر تغییر در کمیت کاربریها بلکه از بسیاری جهات دیگر نیز روشن می‌سازد. برای مثال چنانچه نقشه‌ای از کاربری زمین در خیابان دکتر فاطمی مربوط به سی سال پیش در دست باشد و نقشه‌ای نیز از وضع کنونی آن تهیه شود، تفاوتهای فاحشی را در تغییر رنگ این دو نقشه ملاحظه خواهیم کرد که با تحلیل دقیق آن به تغییر در سایر خصوصیات این محل نظیر تراکم، تفاوت استفاده در شب و روز، میزان و نوع رفت و آمد، اندازه و ترکیب قطعات، سرو صدا، میزان اجاره و ارزش زمین و مستغلات پی برد. یکی از کاربردی‌های این مورد مقایسه استفاده از فضای خاص در شب و روز است که مبین خصوصیات مهمی از شهر می‌باشد. پر شدن فضاهای مرکز شهر به هنگام روز و خالی شدن آن به هنگام شب و عکس آن در محلات مسکونی اطراف شهرها.
5. مقایسه دو نقشه از دو محل در یک زمان: برای انجام یک مقایسه تطبیقی از دو محل در یک زمان خاص نیز می‌توان از نقشه کاربریهای زمین استفاده کرد. همانطور که گفته شد، کاربری زمین خصوصیات مختلف محل را در خود منعکس می‌کند و بنابراین با مقایسه و تحلیل نقشه کاربریهای زمین می‌توان به تفاوتهای صریح و حتمی این فضاها پی برد.

برنامه ریزی کاربری زمین:

برنامه ریزی کاربری زمین شامل چهار مرحله به شرح زیر است:

برداشت وضع موجود کاربریها

برای برداشت وضع موجود کاربریها دو روش کلی وجود دارد که یکی برداشت دستی و ثبت مستقیم اطلاعات بر روی نقشه است و دیگری استفاده از روش برداشت از راه دور و یا عکسهای ماهواره‌ای است. روش برداشت دستی ساده‌ترین نوع برداشت کاربریها بوده و برای شهرهای کوچک و پروژه‌های طراحی شهری بسیار مناسب است. نحوه عمل به این ترتیب است که ابتدا چنانچه نقشه پایه(1) برای منطقه مورد مطالعه وجود نداشته باشد با استفاده از عکسهای هوایی اقدام به تهیه چنین نقشه‌ای می‌شود و سپس نقشه به قطعات کوچک A4 یا A3 بریده شده تا از نظر علمی حمل آن در محل و ثبت اطلاعات بر روی آن به سادگی امکان پذیر باشد. ثبت اطلاعات بر حسب محدود یا وسیع بودن منطقه مورد مطالعه می‌تواند به صورت پیاده و یا با اتومبیل انجام گیرد. برداشت به صورت پیاده جزئیات بیشتری را نسبت به برداشت با اتومبیل مورد توجه قرار می‌دهد و بنابراین بسته به دقت مورد نیاز می‌توان از یکی از این دو روش استفاده کرد. قبل از شروع برداشت لازم است کاربریها را دسته بندی نمود و چنانچه بخواهیم از روشهای جدید تحلیل اطلاعات استفاده کنیم، لازم است نظام کدگذاری نیز مشخص شود. کدگذاری روش منظمی جهت مشخص کردن و ثبت اطلاعات کاربری در مطالعات میدانی است. برای این منظور ابتدا گروههای اصلی کاربریها و سپس گروههای فرعی با کدهای مربوطه تعریف می‌شود. در زیر یک کاربری اصلی در سه سطح تعریف شده است:

سطح 1	سطح 2	سطح 3
100 اراضی شهری یا ساخته شده	110 مسکونی 120 تجاری و خدمات 130 صنعتی 140 حمل و نقل، ارتباطات و تجهیزات 150 مجموعه‌های صنعتی و تجاری 160 کاربریها مختلف شهری 170 سایر	111 تک واحدی، تراکم کم 112 تک واحدی، تراکم متوسط 113 تک واحدی، تراکم بالا 114...... 115...... 116 چند واحدی، کم ارتفاع (دو طبقه یاکمتر) 117 چندواحدی، بلندمرتبه (سه طبقه یا بالاتر) 118 مسکونی مختلط 119 مسکونی در حال ساخت

برای نشان دادن کاربریها بر روی نقشه از نوشته (مانند مسکونی کم تراکم)، علامت اختصاری (SF(2: تک خانواری)، رنگ (زرد لیموئی برای مسکن تک خانواری) و یا ترکیب اینها استفاده می‌شود. به منظور ایجاد هماهنگی در استفاده از رنگها، هر رنگ با کُد خاص آن مشخص شده است (Chapin 1974, pp. 238-237) گاهی برای مشخص کردن کامل خصوصیات کاربریها، لازم است برخی از این خصوصیات در کنار مشخصات کلی کاربری بر روی نقشه ذکر شود (نظیر: SF 5000).
به هنگام برداشت میدانی به دو نکته باید توجه داشت. اول اینکه در بسیاری از موارد ممکن است نقشه پایه به روز نبوده و انجام تغییراتی در آن ضروری باشد. ضمن اینکه اشتباهات احتمالی نقشه نیز باید اصلاح گردد. ثالثاً برداشت کننده باید از فرصت استفاده کرده علاوه بر اطلاعات مربوط به کاربریها، کلیه اطلاعات لازم را که می‌توان همراه با این برداشت کسب کرد، در نقشه پایه ثبت کند، کیفیت بنا، عمر بنا، وضعیت استفاده، کف سازی معابر، روشنایی، دفع آبهای سطحی، نمای بنا و ...
بدیهی است استفاده از روش دستی کارآیی لازم را برای شهر و مناطق بزرگ شهری نداشته و لازم است از روش مناسبتری برای این منظور استفاده به عمل آید. در سالهای اخیر تکنولوژی برداشت از راه دور (3) پیشرفتهای چشمگیری داشته و به موازات آن کاربریهای آن نیز گسترش یافته است. یکی از این کاربردها برداشت وضع موجود کاربریها در مناطق شهری است که به تدریج جانشین روشهای سنتی می‌شود. امروز عکسهای ماهواری(4) قادرند اطلاعات دقیق و کامل از کاربریهای زمین را در مقیاس مورد نظر بر اساس رنگهای استاندارد تهیه و در اختیار استفاده کنندگان قرار دهد. گرچه هزینه‌ی استفاده از این روش نسبتاً پائین است، لیکن باید توجه داشت که اولاً مطلوبیت آن بیشتر برای فضاهای وسیع شهری است و بنابراین برای فضاهای محدود روش سنتی همچنان از دقت و صحت بیشتری برخوردار است. ثانیاً استفاده از این روش در مناطق متراکم مرکز شهر به خاطر ارتفاع زیاد ساختمانها نمی‌تواند دقت لازم را برای نشان دادن کاربریها به صورت عمودی دارا باشد. لذا در اینگونه موارد و نیز چنانچه تفکیک کاربریها در ساختمانهای بلند مورد نظر باشد، باید از روش مناسب دیگری استفاده شود. ثالثاً بکارگیری روش برداشت از راه دور مستلزم تطبیق نمونه‌های نتایج با واقعیات است تا به این طریق از صحت برداشت و تبدیل کدها به رنگها که نماینده کاربریهای واقعی است، اطمینان حاصل کرد. (5)
بهر حال نتایج حاصل از برداشت کاربری زمین به دو صورت نقشه و جدول نشان داده می‌شود. تبدیل اندازه سطح کاربریها به عدد را می‌توان با استفاده از Digitizer به سهولت انجام داده و از آنجا سرانه و یا شاخص‌های لازم دیگر را به دست آورد و در جداول مربوطه وارد کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1. Base map
2. Single Family
3. Remote sensing
4. Landast
5. Calibration

منبع مقاله :
بحرینی، حسین (1393) فرآیند طراحی شهری، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم.